Profesor Izabela Dąmbska
W ubiegłym roku niezauważenie przeszła 95 rocznica urodzin jednej z rudzieńskich wnuczek Stanisława Dąmbskiego, a przyszłym roku minie kolejna, już 40 rocznica, jej przedwczesnego odejścia. Nieprzypadkowo już dziś przypominamy tę, która pragnęła być pochowana w ziemi rodzinnej i w ten sposób wróciła do Rudnej po pracowitym życiu. Jej pogrzeb w 1984 roku był manifestacją wdzięczności i nadziei na zmiany w kraju, w które się angażowała. Przede wszystkim jednak jako biolog była promotorką ekologii i zasłużoną działaczką ochrony środowiska przyrodniczego. Wkrótce, pomiędzy rocznicami wymienionymi, w szkole w Rudnej rozstrzygnięty zostanie pod patronatem honorowym Kuratora Podkarpackiego jubileuszowy, XX Konkurs Ekologiczny!
GNIAZDO. Izabella Maria Antonina Dąmbska urodziła się w Rudnej Wielkiej koło Rzeszowa, we dworze swych rodziców, 8 września 1927 roku jako druga z trzech córek Zofii z Dąmbskich i Stefana Dąmbskiego. Ochrzczona została 30 IX 1927 roku w Rudnej przez tamtejszego proboszcza kanonika Mariana Kulczyckiego, a jej rodzicami chrzestnymi byli babka, Antonina z Zaleskich i brat dziadka, Stanisława Dąmbskiego, Aleksander Dąmbski (1868-1932) z Nosówki [1]. (W czasie późniejszym stosowała polską pisownię imienia: Izabela). [fot. z dzieciństwa 1-3: z siostrą Marią z mamą, i z 1939] W Rudnej upłynęło jej szczęśliwe dzieciństwo, a obcowanie z naturą w parku i na łąkach nad Czarną rozbudziło i ukierunkowało jej zainteresowania oraz wytyczyło drogę życiową obrońcy przyrody.
Program szkoły podstawowej zrealizowała do 1939 roku w nauczaniu domowym, a następnie klasy gimnazjalne podczas tajnych kompletów w rudzieńskim dworze. Świadectwo Komisji Weryfikacyjnej dla Legalizacji Tajnego Nauczania w Czasie Okupacji Niemieckiej przy Kuratorium Okręgu Szkolnego Rzeszowskiego 15 XI 1944 roku potwierdza, iż Iza ukończyła gimnazjum ogólnokształcące. Na świadectwie same oceny bardzo dobre z ośmiu przedmiotów, z wyjątkiem łaciny (dobry). A przecież właśnie kończył się dotychczasowy jej świat. Po połowie października w wyniku realizacji reformy rolnej przez rząd lubelski Iza z siostrami i matką musiały opuścić rodzinny dom; ojciec aresztowany z innymi okolicznymi ziemianami przebywał w więzieniu na zamku. Na razie (wojna się jeszcze nie skończyła) zahaczyły się w Rzeszowie i pozostały tu, choć ojciec po zwolnieniu z wojska, dokąd go skierowano z więzienia, nie mógł pojawiać się w powiecie, szukał zatrudnienia w Krakowie, a potem w stronach rodzinnych. Już wczesną wiosną roku następnego ta sama oświatowa komisja weryfikacyjna potwierdziła Izie ukończenie klasy I liceum ogólnokształcącego. 20 marca 1945 roku na podstawie egzaminu dla eksternów w Prywatnym Liceum i Gimnazjum żeńskim w Rzeszowie Iza uzyskuje świadectwo dojrzałości według programu wydziału humanistycznego. [fot. 4-5 z ganku z okresu okupacji i Rzeszów, klasa maturalna] Widać, że to nie był dla niej łatwy czas. Na cztery oceny bardzo dobre – tym razem z religii i przedmiotów matem.-przyrodniczych ma sześć dobrych: z języków i przedmiotów humanistycznych. Od kwietnia 1945 roku do końca wakacji następnego (1946) pracowała (bodaj w zgodzie z już ustalonymi zainteresowaniami) w Spółdzielni Producentów Ziół „Górskie Zioła” w Rzeszowie, wykazując – jak głosi zaświadczenie – duże zainteresowanie i zdobywając wiedzę fachową. Rodzina zaczęła stopniowo przenosić się za ojcem, który znalazł pracę pod Poznaniem, do stolicy Wielkopolski. Od roku 1945/46 starsza siostra Izy, Maria, już studiowała w Poznaniu.
POZNAŃ. STUDIA i POCZĄTKI PRACY NA UNIWERSYTECIE. Izabella od września 1946 roku podjęła studia biologiczne na Uniwersytecie Poznańskim (dalej UP) na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. Zamieszkała ze starszą siostrą na kwaterze i zarabiały na siebie korepetycjami. W gronie jej wykładowców byli znakomici profesorowie m.in. Adam Wodziczko, Jan Sokołowskie, Zygmunt Czubiński(do którego zapisała się na seminarium botaniczne i do pracowni magisterskiej), a także geografowie Józef Czekalski i August Zierhoffer, antropolog Jan Czekanowski, filozof Kazimierz Ajdukiewicz. Już na trzecim roku studiów, od 1 grudnia 1949 r., została zatrudniona jako zastępca asystenta w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin (a w czerwcu 1950 objął ją nakaz pracy z przydziałem do tegoż Zakładu na UP). Dojeżdżała do Liceum Gospodarczego sióstr urszulanek do Pniew, gdzie uczyła biologii, pomagając w ten sposób rodzicom częściowo spłacić pobyt swej młodszej siostry Eli w tamtejszym internacie. Do września 1950 roku zdała czternaście egzaminów i pięć kolokwiów i została przyjęta na rok V studiów, a od początku tego miesiąca pracowała jako młodszy asystent kontraktowy. Dyplom „magistra filozofii w zakresie botaniki” uzyskała 16 października tego roku na podstawie obrony (na ocenę bardzo dobrą) pracy wykonanej pod. kier. prof. Zygmunta Czubińskiego na temat Badania florystyczne i ekologiczne nad ramienicami okolic Poznania. [fot. 6-7: legit. i przy mikroskopach ze studentami]
Na stanowisko asystenta przy katedrze Systematyki i Geografii Roślin UP została powołana 1 kwietnia 1951 roku. Spłaciła do początku 1952 roku w całości stypendium, jakie otrzymywała wcześniej od Fundacji Nauka i Praca im. Rektora Heliodora Święcickiego. O pozaprzyrodniczych zainteresowaniach Izy świadczy m.in. fakt, iż od 1947 roku należała do Instytutu Wyższej Kultury Religijnej w Poznaniu; otrzymała – od w 1949 na trzy lata – uzyskany w Stolicy Apostolskiej roku poprzez Arcybiskupa Poznańskiego Walentego Dymka „przywilej czytania książek i czasopism prawem kościelnym zabronionych”.
W styczniu roku 1952 otrzymała nominację na asystenta, została też członkiem Polskiego Towarzystwa Botanicznego (dalej PTB); latem następnego, 1953 roku odbyła półtoramiesięczny kurs hydrobiologiczny Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego Polskiej Akademii Nauk (PAN) w Stacji Hydrobiologicznej w Mikołajkach na Pojezierzu Mazurskim, a w grudniu musiała zdać egzamin z zakresu „wiadomości objętych programem samokształcenia ideologicznego pracowników nauki”, organizowany przez Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP) na polecenie Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego. Od 1 XII 1954 roku jest już starszym asystentem, od 1955 przez trzy lata jest sekretarzem poznańskiego oddziału PTB, w kwietniu 1956 roku (w ramach przewodu doktorskiego) musi znów złożyć egzamin należący do planowej, długofalowej akcji indoktrynacji, narzucania jedynie słusznego światopoglądu (z materializmu dialektycznego i historycznego). Mimo nieskrywanego „złego” pochodzenia, nie należąc także ani do ZMP, ani do PZPR, awansuje w tych trudnych czasach, doceniana przez profesurę, po prostu robiąc uczciwie i bardzo dobrze, co do niej należy.
Poza uczelnią udziela się w ramach wolontariatu od 1956 roku w Miejskim Komitecie Społecznej Pomocy Repatriantom, w którym jej poważne zaangażowanie sprawia, że w 1958 roku zostanie członkiem Prezydium. Od wielu repatriantów z ziem, które znalazły się poza granicami polskimi, otrzymuje kolejne prośby, a potem podziękowania.
Już wówczas widać, że nie będzie uczoną gabinetową, w wieży z kości słoniowej, a naukę uprawiać będzie najchętniej stosowaną i użyteczną. W grudniu 1958 roku Prezydium Państwowej Rady Ochrony Przyrody powołało mgr Dąmbską w charakterze rzeczoznawcy do zespołu do spraw rezerwatów wodnych i ptasich Komisji Parków Narodowych i Rezerwatów. Do końca życia będzie wierna idei poszerzania granic ochrony, szczególnie w Wielkopolskim Parku Narodowym (WPN) i tworzenia nowych chronionych enklaw dla ocalenia przyrodniczo cennych ekosystemów (Parki Narodowe w Szczecińskiem), będzie też doradzała zarządom parków górskich (Ojcowskiego i Pienińskiego).
OD DOKTORATU DO PROFESURY. PRACA NAUKOWA I SPOŁECZNA. Po złożeniu egzaminów doktorskich: z ekologii roślin i fitosocjologii, obroniła 8 grudnia 1959 roku podczas posiedzenia nadzwyczajnego Rady Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi (BiNoZ) Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (UAM) wyniki badań zawarte w swej dysertacji doktorskiej i uzyskała stopień naukowy doktora nauk przyrodniczych. Recenzentami pracy pt. Roślinne zbiorowiska jeziorne okolic Sierakowa i Międzychodu (przygotowanej pod kierunkiem jej Mistrza, prof. Czubińskiego), byli profesorowie Pawłowski i Walas. [fot. 8: z uroczystej promocji doktorskiej w UAM] Otrzymała awans na adiunkta, a Senat UAM zdecydował już w połowie roku 1960 o powołaniu na Wydziale BiNoZ Pracowni Hydrobiologicznej, której została kierownikiem.
W 1961 roku traci ojca, ale kończy się też czas tułaczki po obcych: zamieszkują z matką w nowym bloku spółdzielczym w dzielnicy Grunwald w Poznaniu (w której jeszcze przed wojną ojciec jako kawalerzysta w rezerwie po 1924 roku odbywał ćwiczenia na polach grunwaldzkich). Iza oddaje wszystkie siły i swój czas nauce i ochronie przyrody. Pracowitość łączy z zaangażowaniem, a skuteczność działań zyskuje dzięki determinacji w walce o idee, które uważa za słuszne.
Na polu naukowym systematycznie w tym okresie pogłębiała swoją specjalizację botaniczną w zakresie roślinności wodnej, a szczególnie ramienic. Od roku 1954 do 1964 ukazało się 10 zeszytów atlasu ramienic „Charotheca Polonica”. Od 1955 r. dla Instytutu Botaniki PAN w Krakowie opracowywała w zakresie swej specjalności tomy do wydawnictw Flora glonów Polski i Flora słodkowodna Polski. Badała poza glonami wyższe rośliny wodne, interesowała ją wodna flora reliktowa.
Należała już też do ZNP i Ligi Ochrony Przyrody oraz Komisji Muzealnej WPN (w Sekcji Jezior i Wód). Od 1958 roku w Zarządzie Oddziału Poznańskiego PTB kierowała popularyzacją wiedzy botanicznej. W różnych gremiach, które doceniały jej pracę i wysokie poczucie odpowiedzialności, nie uchylała się od przyjmowania kolejnych obowiązków i funkcji. W październiku roku 1961 Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (PTPN) wybrało dr Dąmbską na członka Komitetu Fizjograficznego przy Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym, a od 1964 roku będzie pracowała tu do 1971 roku jako sekretarz Komisji Biologicznej, kiedy to zostanie jej przewodniczącą. W Polskim Towarzystwie Hydrobiologicznym (PTH), w poznańskim oddziale, którego była członkiem założycielem, zostanie członkiem komisji rewizyjnej (1963-1965), a w latach 1965-1968 jej przewodniczącą. [fot. 9: z 1968]
Pierwsze wyjazdy zagraniczne naukowe prowadzą ją w latach 1958 i 1959 do Czechosłowacji. W roku 1965 mogła zetknąć się z nauką za żelazną kurtyną: spędziła cztery miesiące (1 IV- 31 VII) na stypendium we Francji: w Musée National d’Histoire Naturelle w Paryżu, gdzie w Pracowni Algologicznej prof. Pierre’a Bourelly’ego poznawała bogate zbiory zielników ramienic okolic Paryża, w Angers (u charologa i geobotanika prof. Roberta Corillon) i w Caen. Wykonała szereg prac terenowych (zielniki, zdjęcia fitosocjologiczne, szkice) i zwiedziła pracownię prof. J. Grambasta w Montpellier, zapoznając się z metodą oznaczania szczątków kopalnych ramienic. Odwiedziła Laboratorium zajmujące się badaniami morskimi w Banyuls sur Mer i w Dinard. Pozwoliło to przeprowadzić badania porównawcze we Francji jako jedynym kraju posiadającym obszerne opracowania zbiorowisk ramienic (do opracowania krakowskiego PAN i do habilitacji. Zdobyła doświadczenia pozwalające poszerzyć tematykę badań własnych o biometrię i badania materiału kopalnego). Kolejny raz, latem roku 1971, udało się jej zyskać paszport na wyjazd w celach naukowych na tydzień do Belgii do Liège. Wybiegając naprzód dla zamknięcia wątku, dodajmy jej udział w światowym kongresie limnologicznym w Danii (Kopenhaga 7-14 VIII 1977) oraz krótki pobyt w 1980 roku w Uniwersytecie w Płowdiw.
Powróćmy do drogi awansu naukowego dr Izabeli Dambskiej. W 1966 roku prof. Karol Starmach z Uniwersytetu Jagiellońskiego i PAN oceniał jej „poważny” już dorobek naukowy i pracę habilitacyjną (ogłoszona tego roku w Wydawnictwie PTPN jako zeszyt 3 tomu XXXI Prac Komisji Biologicznej: Zbiorowiska ramienic Polski, pierwsza tego typu w Polsce z zakresu ekocharologii,łączy charologię z fitosocjologią). Podkreślił, że na trzynaście zespołów ramienic Dąmbska opisała pięć zupełnie dotąd nieopracowanych, a omówienia są znakomicie udokumentowane. Porównaniami objęła nie tylko Francję, ale i Niemcy, i Czechosłowację. Dobrze, jasno i ciekawie napisana, jak i inne prace Dąmbskiej, stanowi „niewątpliwie jedno z najlepszych opracowań tego typu w skali literatury światowej”. Prof. Zygmunt Czubiński podkreślił oryginalność i pionierstwo wyróżniającej się monograficznej pracy Dąmbskiej w skali krajowej i europejskiej. Nazwał habilitantkę, autorkę pierwszego w Polsce klucza do oznaczania ramienic, najlepszym ich znawcą w Polsce i zaawansowanym specjalistą hydrobotanikiem. Podkreślił interesujące wyniki jej prac nad wodnymi roślinami naczyniowymi. Po kolokwium habilitacyjnym 24 maja 1966 roku Uchwałą Rady Wydziału BiNoZ UAM uzyskała stopień naukowy docenta nauk przyrodniczych w zakresie botaniki ze szczególnym uwzględnieniem ekologii roślin (hydrobotanika). W 1967 r. uzyskała za pracę habilitacyjną indywidualną nagrodę III stopnia Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. Na zatwierdzenie habilitacji przez władze PRL musiała jednak poczekać. Dyplom nosi datę dwa lata późniejszą (23 VI 1969 roku!) niż decyzja Rady Wydziału. To cena jej nieskrywanej niezależności światopoglądowej.
Tymczasem w 1968 roku weszła do Zarządów Polskich Towarzystw: Botanicznego i Hydrobiologicznego. Równocześnie rozpoczęła też bliską i trwałą współpracę ze studenckim kołem naukowym przyrodników UAM. Dydaktyce, pracom w terenie, studentom, których zarażała swoją pasją naukową, poświęcała zawsze dużo czasu i uwagi. Z Zakładem prowadziła w latach 1968-1973 badania geobotaniczne na terenie Słowińskiego Parku Narodowego (jeziora przybrzeżne i słonawe). Za opracowanie pomorskich jezior oligotroficznych, tzw. lobeliowych, uzyskała nagrodę Rektora UAM. Powołana została do oceny Planu Zagospodarowania Przestrzennego Pasa Nadmorskiego w województwie szczecińskim i do Rady Naukowej Słowińskiego Parku Narodowego.
Od roku 1970 docent Dąmbska brała udział w pracach Rady Naukowej Stacji Biologicznej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika z Torunia nad Jeziorem Gopło. Była jednym z organizatorów sympozjum PTH w 1970 roku w Poznaniu na temat groźnej na skutek działalności człowieka eutrofizacji wód. PTPN uhonorowało ją 16 IV 1970 roku wyborem na Członka Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego. W 1972 wygłosiła tu m.in. wykład „Ochrona przyrody w Wielkopolsce”, wskazujący na szerokość jej zainteresowań i zaangażowanie nie tylko w zakresie wąskiej specjalizacji naukowej. Została członkiem komitetu redakcyjnego wydawnictw biologicznych PTPN.
W latach 1971-1974 pracowała w jury olimpiad biologicznych II etapu województw poznańskiego i zielonogórskiego, a w PTH od 1973 została członkiem Komisji Nagród Zarządu Głównego, po czym na trzy kadencje Przewodniczącą Zarządu Głównego.
PRACOWITA I ZASŁUŻONA PANI PROFESOR. W styczniu 1974 roku Rada Wydziału BiNoZ UAM, otrzymawszy od Komisji w składzie profesorskim: Jan Rafalski, Alicja Szweykowska, Jerzy Czosnowski protokół na podstawie recenzji dorobku naukowego doc. dr hab. Dąmbskiej (napisanych przez profesorów Jadwigę Siemińską, Karola Starmacha i Teofila Wojterskiego), wystąpiła o nadanie jej tytułu profesora nadzwyczajnego. We wniosku wymieniono z „bogatego i oryginalnego” dorobku Dąmbskiej – należącej do czołowych przedstawicieli hydrobiologii średniego pokolenia – 61 wysoko ocenianych pozycji (w tym 24 badawcze, 22 artykuły, 9 opracowań na potrzeby gospodarki narodowej). Podkreśla się, że jej prace prowadzone od 1955 wpierw na zlecenie Instytutu Gospodarki Komunalnej i Energoprojektu, później (wraz z prof. S. Kołaczkowskim z Politechniki Poznańskiej i doc. M. Iwaszkiewiczem z Akademii Rolniczej) na zlecenie Światowej Organizacji Zdrowia i polskiego Instytutu Gospodarki Wodnej nad roślinnością podgrzewanych przez elektrownię konińską jezior Gosławickiego i Pątnowskiego wysoko ocenili eksperci z Organizacji Narodów Zjednoczonych. Komisja ds. nadania tytułu profesorskiego omówiła wyjątkowo żywą działalność Dąmbskiej na polu organizacyjno-naukowym (od 1971 r. członek Komitetu Hydrobiologicznego PAN, Sekcji Ochrony Wód Komitetu Gospodarki Wodnej PAN, od 1972 roku SIL, tj. Międzynarodowego Towarzystwa Limnologicznego, PTB i PTH), jak i społecznym w zakresie ochrony naturalnego środowiska człowieka (od 1968 r. w Radzie Naukowej WPN i jej komisjach: Gospodarki Wodnej, Zagospodarowania Przestrzennego i Turystyki i Propagandy Ochrony Przyrody, współpraca z Wydziałem Ochrony Czystości Wód i Powietrza przy Wojewódzkiej Radzie Narodowej w Poznaniu, z Instytutem Rybactwa Śródlądowego, a także Instytutem Meteorologii i Gospodarki Wodnej). Dąmbska do tego momentu wypromowała już 28 magistrów (w tym 3 prace nagrodzone) i dwu z trzech prowadzonych przez siebie doktorów. Zaznaczono, że nie jest przypadkową propozycja powierzenia Dąmbskiej kierownictwa nowego zakładu (Hydrobiologii) przy Instytucie Biologii UAM (wniosek jeszcze z 1963 roku, powtórzony w r. 1973). Zespół hydrobiologów Dąmbskiej otrzyma w 1975 r. nową siedzibę choć będzie wciąż należał do Zakładu Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska, aż wreszcie, po 15 latach starań, powstanie w 1978 roku Zakład Hydrobiologii). W 1974 roku współpracując z Akademią Rolniczą w Poznaniu, prowadziła Dąmbska badania w ramach kompleksowego obozu naukowego „Jeziorsko 1974” na terenie powstającego ogromnego zbiornika zalewowego na rzece Warcie. 11 IX 1974 roku otrzymała Złoty Krzyż Zasługi.
W styczniu roku następnego przyjęła kolejne wyzwanie dydaktyczne: Dyrekcja Instytutu Biologii UAM powołała doc. Dąmbską na organizatora nowej specjalności studiów: biologii środowiskowej. Nowe obowiązki podjęła też w Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej do Spraw Kadr Naukowych przy Prezesie Rady Ministrów. Równolegle od 1975 roku przez trzy kadencje będzie Przewodniczącą Rady Naukowej WPN, niestrudzenie zabiegając o realizację idei poszerzenia Parku.
Po dwu latach od wniosku UAM 6 lutego 1976 roku Przewodniczący Rady Państwa, Henryk Jabłoński, podpisał uchwałę Rady Państwa w sprawie nadania Obywatelce Izabelli Dąmbskiej tytułu naukowego profesora nadzwyczajnego nauk przyrodniczych i decyzją Ministra NSWiT została powołana od 1 marca 1976 na stanowisko profesora nadzwyczajnego w UAM. Teleks z 25 lutego do Obywatela Rektora UAM zawierał specyficzną formułę zaproszenia (która odsłania świadomość czynników rządowych narastającego kontestowania ich przez środowisko): „Ministerstwo uprzejmie prosi o spowodowanie przybycia nowo mianowanych profesorów do Belwederu” na 5 marca. Nominację wręczano jednak Dąmbskiej na posiedzeniu Senatu UAM 8 listopada 1976 roku, co oznacza, że do Belwederu nie pojechała (w gazetach mogła przeczytać mowę gratulacyjną H. Jabłońskiego do nowo mianowanych profesorów, która zaczynała się od cytatu z Marksa). Tego roku z okazji Dnia Nauczyciela została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (nadanie 28 VII 1976). Przyjęła funkcję sekretarza Komisji Hydrobiologicznej PAN i została członkiem Komitetu Ochrony Środowiska Oddziału Poznańskiego PAN oraz Komitetu Ochrony Środowiska Województwa Konińskiego. W 1976 roku przyjęła też ¼ etatu w Zakładzie Biologii Rolnej Instytutu Ekologii PAN w Poznaniu.
W 1977 roku opracowywała dla Instytutu Kształtowania Środowiska opinię na temat Wpływu zbiorników zaporowych na zmiany cech jakości wody na przykładzie Raduni. We wrześniu odebrała Odznakę Honorową „Zasłużony dla Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego”, a 1 X 1977 roku została wyróżniona Odznaką honorową „Za zasługi w Rozwoju Województwa Konińskiego”.
W kraju po radomskich protestach robotniczych 1976 r. i powstaniu KOR organizował się coraz szerzej opór społeczny. Co jakiś czas także w mieszkaniu Izabeli Dambskiej i jej matki spotykały się nieformalne grupy dyskusyjne niezależnie myślących o sprawach społecznych, historii, etyce itd.
W maju 1979 roku prof. Dąmbska otrzymała Odznakę Honorową „Za Zasługi w Rozwoju Województwa Poznańskiego”, a od września tegoż roku Wojewoda Poznański powołał ja do Rady ds. Ochrony Środowiska, organu opiniodawczo-doradczego (przy Wydziale Gospodarki Przestrzennej i Kształtowania Środowiska). Na zlecenie Wojewody już od jakiegoś czasu w Oddziale Poznańskim PAN bezinteresownie współdziałała w opracowaniu wszechstronnej ekspertyzy 36 uczonych dotyczącej katastrofalnych konsekwencji ewentualnej eksploatacji węgla brunatnego w południowej Wielkopolsce (planowanej między Mosiną a Gostyniem inwestycji odkrywki tzw. Rowu Poznańskiego) – za zasługi dla rozwoju województwa wyróżniło ją także leszczyńskie (1981). Dla poznańskiego oddziału Instytutu Kształtowania Środowiska opiniowała w 1979 roku Opracowanie wytycznych prawidłowego zagospodarowania turystycznego obiektów wód stojących w aspekcie ich ochrony. Została także na rok 1980 rzeczoznawcą Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Rolnictwa w odniesieniu do spraw związanych z gospodarką wodną. Otrzymała Złotą Honorową Odznakę Ligi Ochrony Przyrody (pracowała już jako członek Zarządu Wojewódzkiego LOP), którą pośród wyróżnień i odznaczeń ceniła bodaj najbardziej. Przed sierpniem „Obywatelka Profesor” otrzymała tego roku kolejną nagrodę rektorską. W 1980 (i następnie w 1983) znalazła czas na wykłady podczas kursów Ruchu Ekologicznego św. Franciszka z Asyżu.
W kraju wrzało, uniwersytet ogarnęły przemiany badawcze, Dąmbska współtworzyła NSZZ „Solidarność”, była w Komisji Zakładowej i w Radzie Programowej MKZ Wielkopolska które reprezentowała (jak i Klub Ekologiczny z Poznania) na naradzie przedstawicieli społecznych grup ds. ochrony środowiska w Gdańsku (organizowanej przez Krajową Komisję Przedstawicieli NSZZ Solidarność i Komisję Ochrony Środowiska Regionu gdańskiego). W maju 1981 roku Izabella Dąmbska otrzymała tytuł „Zasłużony Pracownik Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska”. Działała w Komisji Ochrony i Kształtowania Krajobrazu (z historykiem sztuki, profesor Alicją Karłowską-Kamzową). Popierała nie tylko autonomię i samorządność Uniwersytetu, zwiążek zawodowy rolników, ale również np. ruch walczący o ustawę antyaborcyjną. Wprowadzenie stanu wojennego spowodowało natychmiastowe zaangażowanie Dąmbskiej w tzw. Prymasowski Komitet Pomocy dla internowanych, aresztowanych i ich rodzin, działający w Poznaniu przy klasztorze ojców dominikanów. W 1982 roku reprezentowała Poznań na ogólnopolskim spotkaniu przedstawicieli tegoż Komitetu [fot. 10: zaświadczenie ojca T. Alexiewicza OP].
TRAGICZNA ŚMIERĆ. Nie dane jej było dożyć wieku 60 lat.21 sierpnia 1984 roku podczas wyjazdu służbowego doznała ciężkich obrażeń w wypadku samochodowym, w wyniku których zmarła osiem dni później, 29 sierpnia. Tłumnie żegnano ją najpierw w Poznaniu: 1 września celebrowano mszę żałobną w kościele oo. dominikanów, następnie odbyły się senat żałobny i uroczystość pożegnalna w westybulu Auli Uniwersyteckiej z licznymi przemówieniami. Dwa dni później, 3 września, miała miejsce msza św. pogrzebowa i złożenie do grobowca rodzinnego w Rudnej Wielkiej. Żegnano Izabellę jako profesora uniwersytetu i członka Państwowej Rady Ochrony Przyrody, Komitetu Ochrony Przyrody i Jej Zasobów PAN, Komitetów PAN: Botaniki i Ekologii, ofiarnego członka Zarządu Głównego Polskiego Klubu Ekologicznego i wielu innych rad i towarzystw naukowych, współpracownika instytutów resortowych oraz wielu uczelni polskich. Mówiono o jej wielkiej prawości i pracowitości, autorytecie moralnym, szlachetnej bezinteresowności, odpowiedzialności, odwadze, wytrwałości, konsekwencji, sprawiedliwości i roztropności, otwartości i szacunku dla innych, wrażliwości na ich potrzeby i gotowości niesienia pomocy, poczuciu służby tak narodowej i społecznej, jak i każdemu potrzebującemu człowiekowi… Kondolencje spływały z wielu ośrodków. Licznie zebrani goście i mieszkańcy Rudnej odśpiewali na koniec „Boże coś Polskę…”, wznosząc dłonie z palcami ułożonymi w znak zwycięstwa (V). Pozostał jej dorobek, Zakład uniwersytecki i uczniowie (80 publikacji i 7 złożonych do druku, 96 magistrów, 6 doktorów). [fot. 11 i 12: z kościoła i z cmentarza]
ZNAKI UZNANIA I PAMIĘCI. W 1988 roku w kwietniu Miejska Rada Narodowa w Puszczykowie na wniosek Towarzystwa Przyjaciół Puszczykowa przyjęła uchwałę w sprawie nadania od 1 I 1989 roku imienia prof. Izabelli Dąmbskiej ulicy prowadzącej do Muzeum Przyrodniczego. Dwa lata później, 30 XI 1990 roku, Fundacja Biblioteka Ekologiczna w Poznaniu przy ul. Kościuszki 79 przyjęła imię profesor Izabelli Dąmbskiej – odsłonięto tablicę jej poświęconą, prezentowano okolicznościową wystawkę. Przy Stacji naukowo-badawczej (i dydaktycznej) Jeziory nad Jeziorem Góreckim w WPN poświęcono w maju 1994 roku prof. Dąmbskiej pamiątkowy głaz. Tego samego roku, 30 września, w 10 rocznicę śmierci prof. Dąmbskiej Zakład Hydrobiologii zorganizował sesję naukową w Auli Lubrańskiego Collegium Minus UAM. Część pierwsza miała charakter wspomnieniowy, druga ściślej naukowy. Materiały ukazały się drukiem w Wydawnictwie UAM w 1995 roku. Kolejna sesja w 20 rocznicę śmierci odbyła się już w nowej siedzibie Wydziału w poznańskim kampusie uniwersyteckim na Morasku, gdzie przed gmachem Wydziału Biologii prof. T. Krotoska zasadziła miłorząb imienia prof. Izabeli Dąmbskiej. [fot. 13: Poznan, kampus uniwersytecki Morasko miłorząb ID z tablicą] Materiały ukazały się w 2004 roku w wydawnictwie uniwersyteckim. Obu sesjom towarzyszyły wystawki okolicznościowe. Na kolejną, 25 rocznicę śmierci prof. Dąmbskiej Zakład Hydrobiologii UAM zorganizował konferencję, podczas której wyeksponowano z zasobów archiwalnych Zakładu maszynopisy jej ekspertyz, nigdy jeszcze nie publikowane. Komentowano je jako zachowujące przydatność naukową (np. do oceny zakresu zmian ekologicznych) i opublikowano w osobnej publikacji (ostatnia w spisie poniżej).
Informacje o prof. Izabeli Dąmbskiej można znaleźć w internecie, np. na stronach Zakładu Hydrobiologii UAM, który przechowuje i udostępnia uczonym jej unikalny zbiór – zielnik „ jedną z największych kolekcji ramienic w Europie, zawierająca większość typów nomenklatorycznych ramienic europejskich” umieszczoną w ramach Herbarium Glonów o akronimie POZA z ang. POZnan Algae) czy stronach botanicznych towarzystw naukowych (fykologia.pl, pbsociety.org.pl, ogrod-powsin.pl). Wymienia ją Kompendium wiedzy o ekologii pod red. Jana Strzałko i Teresy Mossor-Pietraszewskiej (3 wyd. Warszawa 2005).
Bibliografia:
Źródła: archiwum rodzinne
Opracowania:
Marek Kraska [wspomnienie]. Zebranie okolicznościowe PTH 24 X 1984, mszpis.
Lubomira Burchardt, Obituary note. PTH 24 X 1984, mszpis.
Edward Buliński, Prof. Izabela Dąmbska (Z żałobnej karty). „Wielkopolska. Kwartalnik Krajoznawczo-Turystyczny PTTK”, R. III: 1985, nr 6, s. 4-5.
Michał Żurawski Prof. Izabela Dąmbska. „Przewodnik Katolicki” 1985, nr 5 z 3 lutego, s. 5.
Profesor Izabella Dąmbska 8 IX 1927- 29 VIII 1984 [ang.] “Polskie Archiwum Hydrobiologii” 33: 1986, 2, s. 131-139+ bibliografia prac prof. I. Dąmbskiej do s. 150
[Alina Zwolska], Prof. dr Izabela Dąmbska. Patronowie puszczykowskich ulic. „Gazeta Puszczykowska” nr 15-16: luty-marzec 1991, s. 1.
Lubomira Burchardt, Izabella Dąmbska (w dziale Zasłużeni dla ochrony przyrody) w piśmie „Przyroda Polska” 1995 nr 11, s. 30-31 [dokładniejsze a syntetyczne oprac. m.in. w zakresie dorobku naukowego]
Beata Raszka, Głazy pamiątkowe WPN. „Gazeta Puszczykowska”1995, nr 2 (49), s.7.
Profesor dr hab. Izabela Dąmbska (1927-1984). Sesja naukowa w 10 rocznicę śmierci. Poznań 1995 , Wyd. UAM, ss.74
Profesor dr hab. Izabela Dąmbska (1927-1984). Sesja naukowa w 20 rocznicę śmierci. Poznań 2004, Wyd. UAM, ss. 173
Izabela Dąmbska, Zasoby wodne i środowisko przyrodnicze Wielkopolski i Pomorza Zachodniego, red. L. Burchardt. Poznań 2012 (Prace Komisji Biologicznej Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego PTPN, t. 75), ss. 217
Oprac. B. Judkowiak
